Ubuntu – ik ben omdat wij zijn

In een oud Afrikaanse legende prijst een parelhoen zijn buurman de krokodilwachter om zijn moed. Elke middag, als de krokodillen uit het water komen om te zonnebaden, hupt Krokodilwachter er vrolijk op af en kruipt de open bek van de krokodillen in. Daar pikt hij etensresten en beestjes tussen de scherpe tanden vandaan. “Dat is toch levensgevaarlijk?” roept Parelhoen. Iedereen bij de drinkplaats weet tenslotte dat je de kaken van de krokodillen maar beter kunt vermijden. “Welnee,” is het antwoord, “we hebben elkaar juist nodig.” De legende eindigt met de woorden ubuntu ungamntu ngabanye abantu, wat ruwweg te vertalen is als “ik ben, omdat wij zijn”.

Ik ben Pieter Vos en ik werk sinds ongeveer twee jaar bij Het Onderwijsbureau BV als projectmedewerker. Als kind heb ik een lange periode met mijn ouders in Zuid-Afrika gewoond. Daar genoot ik van dit soort verhalen en de wijze lessen die erachter zaten. Het verhaal van de krokodilwachter wordt verteld om het belang van samenwerking en zorg voor de ander te belichten. Zo’n mutualistische relatie, waar beide baat hebben bij de relatie, komen we vaker tegen in het planten- en dierenrijk. Denk aan de bij die nectar verzamelt en tegelijkertijd bloemen bestuift, of ossenpikkers die meeliften op de rug van een waterbuffel en parasieten en ongedierte van zijn huid pikken. De Xhosa waarvan ik dit verhaal te horen kreeg, noemen dit met trots Ubuntu.

Ubuntu: wederzijdse verbondenheid

Ubuntu articuleert onze verbondenheid met en verantwoordelijkheid voor eenieder waarmee wij omringd zijn. Desmond Tutu, mensenrechtenactivist en winnaar van de nobelprijs voor de vrede, legt uit dat ubuntu betekent dat iemands menselijkheid onlosmakelijk verbonden is met die van de ander. Een ubuntu persoon is vrijgevig, vriendelijk, zorgzaam en meelevend. Hij of zij is open naar anderen, bevestigt anderen in hun mens-zijn en voelt zich niet bedreigd wanneer anderen succes hebben. De mutualistische relatie, de synergie, de wederzijdse afhankelijkheid wordt gewaardeerd en gevierd.

Toen ik terugkwam naar Nederland en als leerkracht aan de slag ging, moest ik natuurlijk wel wennen aan de nieuwe omgeving. Ik merkte dat er in de samenleving en in het onderwijs veel aandacht is voor autonomie, zelfstandigheid, meningsvorming (en uiting) en het individualisme. Stuk voor stuk goede onderwerpen waar aandacht voor mag zijn, maar, zoals met alles, niet als we er in doorschieten. Het is goed om “je eigen persoon te zijn”, maar we hebben elkaar nodig! Paus Johannes XXIII schreef dat geen enkel mens een los individu is, maar eerder een sociaal wezen, dat alleen mens kan zijn in relatie met anderen.

Gekleurde petjes aan roestige spijkers

Op scholen ontdekte ik methodes om samenwerking en groepsvorming te bevorderen bij kinderen, die projectmatig werden ingezet, terwijl een langdurige culturele aanpak naar mijn mening effectiever zou zijn. Twee voorbeelden: tijdens de gouden weken moet een dertigtal kinderen een groep worden door een aantal spelletjes en werkvormen uit te voeren, maar rond de herfstvakantie zijn de voordelen hiervan vaak al minder zichtbaar. In kanjertrainingen ligt een periode de nadruk intensief op de omgang met en de zorg voor elkaar, maar de voordelen verdwijnen gauw, als de gekleurde petjes aan een spijker worden opgehangen en het plakband waarmee de poster werd opgehangen, begint los te laten.

Toch word ik ook blij van ubuntu-initiatieven, waardoor leerlingen het belang van samenwerking en saamhorigheid leren. Op Covey-scholen passeert de term synergie regelmatig de revue en leren zelfs de jongste kinderen het belang van samenwerken. De Koningsspelen leggen de nadruk op inclusiviteit en verschillende nieuwe onderwijsmethodes bevorderen samenwerking en het groepsgevoel door middel van creatieve werkvormen. En laten we de partici-pizza van de luizenmoeder niet vergeten!

Ik ben er voor om meer van dit soort ideeën in te zetten in de klas. Natuurlijk kan de ubuntu-gedachte ook op teams worden toegepast: is er sprake van een eilandjes-cultuur of werken we samen, versterken we elkaar en zetten we elkaars talenten in? Bij Het Onderwijsbureau BV geloven we in het bevorderen van sterke onderwijsorganisaties, waar leerlingen genieten van goed onderwijs en leren wat het betekent om deel te nemen aan de samenleving, bijvoorbeeld door middel van onze trainingen.

Ik ben benieuwd: hoe wordt samenwerking op jouw school en in jouw team bevorderd?